7-dii Oktoobar, 2023, waa maalin weli saameyn weyn ku leh sida dhacdooyinkii laba sano ka hor loo fasiray, isla markaana weli saameyn ku leh xaaladda hadda jirta.

Dhacdadan weli waxaa hareeyay muran, su’aalo aan jawaab loo helin, iyo xaqiiqooyin la isku khilaafsan yahay:

Ma in weerarka loo arko ficil iska caabbin ah oo ka yimid Falastiiniyiinta, iyadoo la xasuusanayo diidmada Israa’iil (iyo taageerayaasheeda) ee natiijadii doorashadii 2006 ee ay ku guuleysteen Xamaas oo si caalami ah loo kormeeray?

Mise weerarka wuxuu ka dhashay cadaadis daba-dheeraaday oo ka yimid siyaasadaha Israa’iil ee midab-takoorka ah, oo ay ku jiraan go’doominta adag ee loo yaqaan ‘xabsiga ugu weyn ee bannaanka ah,’ oo ay uga sii dareen duqeymo joogto ah oo Israa’iil ku qaaddo Qaza, taasoo sababtay dhimashada dad rayid ah iyo burbur baahsan?

Mise 7-dii Oktoobar waxaa ugu wanaagsan in lagu xasuusto weerar aan sabab lahayn oo muujiyay “naxariis-darrada Xamaas” iyo guud ahaan dadka Falastiiniyiinta ah ee Qaza, sida uu sheegay Madaxweynaha Israa’iil, Isaac Herzog?

Mise Israa’iil waxaa loo digay weerarka ka hor, balse si ula kac ah ayay u ogolaatay inuu dhaco si ay u abuurto fursad ay ku dhamaystirto Mashruuca Sahyooniga ee ‘Israa’iisha Weyn,’ oo ay ku jirto ballaarinta xuduudaheeda si ay ula wareegto dhulka Falastiiniyiinta ee Qaza, Daanta Galbeed ee la haysto, iyo Bariga Qudus, iyadoo sidoo kale ku khasbeysa Falastiiniyiinta inay ka qaxaan dhulkooda?

Ama ugu dambeyntii, jawaabta Israa’iil ee 7-dii Oktoobar miyey ahayd olole xasuuq ah oo si toos ah loo fuliyay, taasoo muujisay wada-shaqeynta dimuqraadiyadaha reer Galbeedka iyo awood-darrida sharciga caalamiga ah iyo Qaramada Midoobay ee ku aaddan ilaalinta sharciga iyo la xisaabtanka kuwa khaldan?

Iyadoo ay jiraan hubanti la’aan badan, waxaa la raadin karaa sida jawaabaha dhacdadan ay u bateen, iyadoo waqti ka dib isbeddel lagu arkay falcelinta caalamka ee ku aaddan rabshadaha socda iyo burburka, iyo sidoo kale mowqifyada ay qaateen Israa’iil, Xamaas, Mareykanka, iyo xulafadiisa Yurub.

Halkii diiradda laga saari lahaa taageerada ama diidmada dhaqanka Israa’iil, waxaa xoogga la saaray raadinta xalka diblomaasiyadeed oo ay ku jiraan xabbad-joojin, is-weydaarsi maxaabiis, iyo hubinta in labada dhinac aysan la kulmin ciqaab.

Mustaqbalka shakiga leh wuxuu u muuqdaa inuu ku xirnaan doono haddii Dowladda Mareykanku ay taageerto qorshaha Israa’iil ee lagu soo afjarayo colaadda ama haddii ay isticmaasho saameynteeda si ay u raadiso xal dhex-dhexaad ah oo xaddida damaca Israa’iil isla markaana taageera xuquuqda Falastiiniyiinta.

Dib-u-eegista dhacdooyinka muhiimka ah ee 2023 ilaa 2025 waxay caawin kartaa in la iftiimiyo hubanti la’aantan.

Marxaladda 1-aad: Bilihii ka dambeeyay 7-da Oktoobar – Israa’iil ayaa ka faa’iidday shakiga

In kasta oo hoggaamiyeyaasha Israa’iil, oo ay ku jiraan Ra’iisul Wasaare Benjamin Netanyahu iyo Wasiirkii Difaaca ee hore Yoav Gallant, ay adeegsadeen hadallo muujinaya baabi’in qowmiyadeed (genocidal language) markii ay si degdeg ah uga jawaabayeen weerarkii, haddana erayga “xasuuq qowmiyadeed” lama adeegsan si loo sharraxo falalka Israa’iil.

Netanyahu wuxuu xusay Kitaabka Quduuska ah si uu ugu sababeeyo jawaabta Israa’iil ay ka bixisay weerarrada lagu qaaday Yuhuudda, isagoo tusaale u soo qaatay sidii reer binu Israa’iil hore ula dhaqmeen qoomkii Camaaleq – oo ahayd in la dilo ragga, dumarka, carruurta, iyo xoolahaba.

Gallant, isagoo ku dhawaaqaya hadallo si weyn loo soo xigtay oo uu bixiyay 9-kii Oktoobar, wuxuu yiri: “Waxaan amray in gebi ahaanba la go’doomiyo Marinka Gaza. Ma jiri doonto koronto, cunto, ama shidaal... Waxaan dagaal kula jirnaa xayawaan bini’aadam ah, waana sidaasaan u dhaqmaynaa.”

Markii burburkii aan kala sooca lahayn uu xigay — oo ay ku jiraan weerarrada lagu beegsaday goobaha sharciga caalamiga ah mamnuucay sida isbitaallada, dugsiyada, masaajidda, goobaha taariikhiga ah, kolonyada gargaarka, iyo xarumaha UNRWA — waxaa muuqday in hadalladii Gallant ee muujinayay niyad xasuuq lagu fuliyay xeeladaha dhabta ah ee la adeegsaday.

Si kastaba ha ahaatee, madasha caalamka, Israa’iil markii hore waxay heshay faa’iidada shakiga. Warbaahinta waaweyn ee caalamka iyo xitaa bulshada rayidka ah badankeed waxay aqbaleen sheekada ah in weerarku ahaa mid lama filaan ah oo ay fuliyeen koox argagixiso ah, taasoo taageertay sheegashada Israa’iil ee “is-difaac”.

Muddadaas is-difaaca lagu naxariistay waxaa jiray mudaharaadyo aad u yar, waxaana taageerada ka timid quwadihii hore ee gumaystayaasha Yurub iyo dalalka xulafo la ah ay xoojisay mowqifka diblomaasiyadeed ee Israa’iil.

“Honeymoon-kii xasuuqa” ayaa si degdeg ah u dhammaaday markii Maxkamadda Caddaaladda Caalamiga ah (ICJ) ay xaqiijisay awooddeeda sharciga ah ee kiiska ay Koonfur Afrika gudbisay, kaas oo ku eedaynayay Israa’iil inay jebisay heshiiska caalamiga ah ee Xasuuqa.

Go’aan ku dhow midnimo ayaa lagu gaaray bishii Maarso 2024, iyadoo maxkamaddu soo saartay amarro ku-meelgaar ah. Isla markaas, Israa’iil oo diiday go’aankaas, ayaa taageero ka heshay Mareykanka oo sheegay in “dadaalka ICJ aanu lahayn saldhig sharci ah”. Tani waxay kicisay mudaharaadyo caalami ah iyo diidmo ka timid dowladaha aan reer Galbeedka ahayn.

Marxaladda 2-aad: Go’aannada ICJ/ICC iyo diidmada xabbad-joojinta

Markii waqtigu sii gudbay oo dhaawicii degdega ahaa yara shiiqmay, dareenka caalamiga ahi wuxuu u wareegay dhibaatada bani’aadantinimo ee Qaza iyo silica ay Falastiiniyiintu la tacaalayeen, iyo sidoo kale naxariis la’aanta iyo maqnaanta sabab dhab ah oo lagu joojiyo dagaalka Israa’iil iyo amniga dhabta ah ee ay sheeganayso.

Dhaliilaha sii kordhaya ee loo jeediyay Israa’iil ayaa sababay mudaharaadyo, gaar ahaan dalalka taageera Israa’iil, kuwaas oo badanaa ay dawladuhu kaga jawaabeen tallaabooyin ka dhan ah dimuqraadiyadda.

Hoos u dhaca sumcadda sharci iyo akhlaaqeed ee Israa’iil ayaa sii xoogaystay ka dib Go’aankii Talo-bixineed ee muhiimka ahaa ee Maxkamadda Caddaaladda Caalamiga ah (ICJ) ee sannadkii 2024-kii, kaas oo qeexay in gumaysiga dhulka Falastiin uu yahay mid sharci-darro ah, isla markaana Qaramada Midoobay iyo xubnaheedu ay leeyihiin masuuliyad sharci oo wadajir ah iyo mid gaar ah si loo hirgeliyo go’aankaas. Go’aankaas wuxuu sheegay in Israa’iil, sababo la xiriira jebinta Xeerka Caalamiga ah ee Bani’aadamnimada, aysan mar dambe haysanin awood sharci ah oo ay ku maamusho dhulka Falastiin, oo ay ku jirto Qaza.

Golaha Guud ee Qaramada Midoobay ayaa aqbalay go’aanka ICJ, isagoo Israa’iil siiyay hal sano oo ay ciidankeeda iyo maamulkeeda ugala baxdo dhulka Falastiin, muddadaasina waxay ku ekayd bisha Sebteembar.

Inta lagu jiray muddadan, sumcaddii Israa’iil ee dhinaca sharciga iyo akhlaaqda ayaa si weyn hoos ugu dhacday, taasoo noqotay arrin taariikh ahaan saameyn ku yeelata nidaamyada gumeysiga deggan. Waxaa si isa soo taraysa loo arkayey in Israa’iil gumeysi deggan ku waddo xasuuq qowmiyadeed, iyadoo ay bilaabatay in loo arko dawlad gooni u go’day ama laga takooray bulshada caalamka.

Marxaladda 3-aad: Warbixinta Pillay, diblomaasiyadda Trump, iyo soo nooleynta maskaxdii ka dambeysay 7-da Oktoobar

Dhacdooyin dhowr ah oo dhacay sannadka 2025 ayaa sii xoojiyay eedeymaha xasuuqa, iyadoo muhiimaddii hore ee 7-da Oktoobar ay hoos u dhacday.

Guddiga Baaritaanka ee Qaramada Midoobay oo uu hoggaaminayay Komishankii Hore ee Xuquuqda Aadanaha Navi Pillay ayaa bartamihii 2025-ka uu ku soo gabagabeeyay in weerarradii Israa’iil ee Qaza ay ahaayeen xasuuq, taasoo ku dhisanayd saddex warbixin oo hore oo uu qoray Wakiilka Gaarka ah ee Qaramada Midoobay Francesca Albanese, kuwaasoo tilmaamayay mashruuca gumeysiga deggan ee Israa’iil iyo in xasuuqa loo adeegsado in lagu gaaro ujeeddo siyaasadeed.

Mareykanku wuxuu uga falceliyay arrintan si aan hore loo arag, isagoo cunaqabatayn ku soo rogay Albanese, kana mamnuucay inay gasho gudaha Mareykanka si ay u soo bandhigto warbixinteeda ugu dambeysay. Tallaabadan waxay ahayd mid ay Washington ku diiday is-afgaradka caalamiga ah ee ku saabsan xasuuqa, iyadoo isla markaas lafteedu ahayd ficil ciqaabeed oo sharci ahaan la isla qabay, laguna qaaday shaqsi aan mushaar qaadan oo Qaramada Midoobay u xil-saaran run sheegid.

Mareykanku sidoo kale wuxuu adeegsaday codkiisa diidmada ah (veto) si uu u hor istaago qorshe Qaramada Midoobay soo jeedisay oo ku saabsan xabbad-joojin, taas oo muujisay kaalintiisa sii wiiqmeysa ee ah taageeraha keliya ee Israa’iil ee si furan u taagan.

Dhanka kale, Madaxweynaha Mareykanka Donald Trump ayaa qaaday dadaal shaqsi ah oo ballaaran si uu u soo afjaro dagaalka Gaza, isagoo doonayay inuu sidaas ku sameeyo iyadoo aan la carqaladeyn xiriirka Israa’iil, wuxuuna arrintaas ku helay taageerada dalal badan oo Carab iyo Muslim ah.

Qaabka uu Trump u wajahay arrintan wuxuu Israa’iil u ballanqaaday dammaanad amni iyo dhul, halka uu Falastiiniyiinta siiyay tillaabooyin xaddidan oo ku saabsan maamulka iyo horumarinta. Qorshaha waxaa udub dhexaad u ahaa waqti 72 saacadood ah oo lagu siiyay Xamaas si ay uga jawaabto. Taasi waxay Xamaas gelisay go’aan adag — shacabka Gaza oo durba la daala dhacayay cadaadis xooggan ayaa ka faa’iidi lahaa iskaashi, balse diidmada waxay si hubaal ah u keeni lahayd dhibaato bani’aadantinimo oo aad u daran iyo niyad jab guud oo ku dhacda Falastiiniyiinta nool.

Arrintan murugsan ayaa si ku-meelgaar ah oo sharaf leh u xallisay Xamaas, balse Israa’iil waxay sii wadday duqeymaha cirka, taas oo sababtay dhimasho iyo dhaawac badan. Tani waxay u muuqataa inay ka tarjumayso kala qaybsanaan gudaha Israa’iil ah iyo in aan la tixgelin cadaadiska Trump ee ahaa in la joojiyo hawlgallada militari inta lagu jiro hirgelinta qorshaha lagu soo afjarayo dagaalka.

Inkasta oo isbeddello badan ay dhaceen tan iyo 7-da Oktoobar 2023, dhinac walba oo ku saabsan dhaqanka Israa’iil iyo Falastiin, haddana afar arrimood oo sii socda ayaa mugdi gelinaya rajada labada sano ee soo socota: Taageerada aan shuruudda lahayn ee Mareykanku siiyo Israa’iil, In Falastiiniyiinta laga reebo matalaadda naftooda iyo in la diido xaqooda ismaamul, is-afgaradka ah in magaca “argagixiso” uu ku habboon yahay Xamaas, in Falastiiniyiinta laga dhigo kuwo aan bini’aadam buuxda ahayn iyadoo la adeegsanayo aragtida Sahyuuniyadda iyo nidaamka takoorka ee Israa’iil.

Kaliya marka arrimahan si dhab ah loo saxo ayaa fasiraadda dib-u-eegista ee dhacdooyinkii 7-da Oktoobar heli doontaa qaddarinta iyo ixtiraamka ay mudan tahay.